ΕΘΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΗΣ ΣΚΩΤΙΑΣ - Μια λίθινη στήλη με αρχαία ελληνική επιγραφή στις συλλογές των Εθνικών Μουσείων της Σκωτίας (National Museums of Scotland) διαπιστώθηκε πρόσφατα ότι είναι ένας άγνωστος έως σήμερα και αδημοσίευτος κατάλογος Αθηναίων εφήβων. Η κύρια επιμελήτρια Margaret Maitland και η ομάδα του έργου Attic Inscriptions in UK Collections εξηγούν τη σημασία αυτού του ευρήματος και ποιες γνώσεις κομίζει για την αθηναϊκή κοινωνία.
Η ανακάλυψη αυτή αποτελεί μια σημαντική νέα πηγή πληροφοριών για την αθηναϊκή κοινωνία στα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ. Αυτή ήταν μια κρίσιμη περίοδος για την Αθήνα, καθώς υποχρεώθηκε να προσαρμοστεί υπό την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία είχε κατακτήσει την ελληνική χερσόνησο από το 146 π.Χ. Η Αθήνα, ωστόσο, είχε τη δυνατότητα να συνεχίσει να λειτουργεί ως ανεξάρτητη πόλις. Οι επιγραφές αυτής της περιόδου είναι σχετικά σπάνιες, καθώς μόνο περίπου είκοσι επιγραφές εφήβων σώζονται. Καθιστά τη στήλη ακόμα πιο εντυπωσιακή το γεγονός ότι ανήκει στην ίδια χρονιά και ομάδα με μια άλλη επιγραφή, σήμερα στο Ashmolean Μουσείο της Οξφόρδης.
Η Margaret Maitland, με τον κατάλογο των Αθηναίων εφήβων (φωτ. NMS A.1956.368).
Οι κατάλογοι εφήβων κατέγραφαν τα ονόματα των νεαρών ανδρών που εισέρχονταν στην εφηβεία, έτος εκπαίδευσης που αντιστοιχούσε περίπου στην ηλικία των δεκαοκτώ ετών, με σκοπό να προετοιμάσει τους εφήβους ως ενήλικα μέλη της κοινότητας. Η πρακτική αυτή χρονολογείται από τον 4ο αιώνα π.Χ.
Η επιγραφή της στήλης των Εθνικών Μουσείων της Σκωτίας απαριθμεί μια ομάδα φίλων που πέρασαν μαζί την αθηναϊκή εφηβεία κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κλαύδιου (41-54 μ.Χ.). Ο κατάλογος προοριζόταν να τιμήσει τις στενές σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί με την ελπίδα ότι θα διατηρούνταν για μια ζωή. Η αίσθηση της συντροφικότητας μέσα στην εφηβική ομάδα είναι εμφανής από την αναφορά στους νέους ως «συναδέλφους εφήβους» και «φίλους». Πολλοί έφηβοι αναφέρονται με τις πιο οικείες μορφές των ονομάτων τους. Ο αμφορέας ελαίου που εικονίζεται στην κορυφή της στήλης υπαινίσσεται τον αθλητικό ανταγωνισμό, ο οποίος ήταν στενά συνδεδεμένος με τις ιδέες της αρρενωπότητας και της ελληνικής ταυτότητας εκείνη την περίοδο.
Λεπτομέρεια από μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο που απεικονίζει οκτώ γυμνούς νεαρούς Αθηναίους και δύο γενειοφόρους αξιωματούχους. Αθήνα, περ. 400 π.Χ.-375 π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο 1895,1028.1 © The Trustees of the British Museum).
Η σύγκριση με την επιγραφή του ιδίου έτους από το Μουσείο Ashmolean αποκαλύπτει ότι αυτός ο κατάλογος αντιπροσωπεύει μόνο ένα τμήμα της εφηβικής ομάδας, η οποία είναι πιθανό να αριθμούσε 100-200 μέλη. Ο αναγραφόμενος έφηβος, Αττικός του Φιλίππου, παρουσιάζεται ως η κεντρική φυσιογνωμία αυτού του προνομιούχου κοινωνικού κύκλου, καθορίζοντας ότι πρέπει να ήταν ένας από τους «συναδέλφους εφήβους και φίλους». Ο Αττικός τοποθέτησε το όνομά του στην προεγγραφή της επιγραφής, μαζί με τον άρχοντα της Αθήνας και τον κοσμητή (επόπτη) των εφήβων.
Οι περισσότεροι από τους εφήβους που αναφέρονται τόσο σε αυτόν τον κατάλογο όσο και στον κατάλογο του Μουσείου Ashmolean είναι γνωστό ότι ανήκαν σε υψηλά ιστάμενες αριστοκρατικές οικογένειες. Αναφέρονται πρώτοι και στις δύο λίστες, αποκαλύπτοντας μια σιωπηρή ιεραρχία μέσα στον κοινωνικό κύκλο. Τόσο ο Αττικός όσο και ο γραφέας του ασμολειανού καταλόγου προσπάθησαν να διεκδικήσουν, και να δημοσιοποιήσουν, στενές σχέσεις με βασικά μέλη της αθηναϊκής αριστοκρατίας.
Η στήλη των Αθηναίων εφήβων. Πρόσθια όψη (NMS A.1956.368).
Η στήλη των Αθηναίων εφήβων. Πίσω όψη (NMS A.1956.368).
Η στήλη παρέχει τις πρώτες μαρτυρίες για την ένταξη αλλοδαπών στο αθηναϊκό εκπαιδευτικό σύστημα κατά την πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο, τον 1ο αιώνα μ.Χ. Ο κατάλογος χωρίζεται σε δύο ενότητες με ένα κενό ενδιάμεσο. Τα ονόματα που αναφέρονται στο κάτω μέρος είναι μη πολίτες, όπως αλλοδαποί κάτοικοι και απελευθερωμένοι πρώην σκλάβοι, υποδηλώνοντας ένα είδος αρχαίας «πρωτοβουλίας πρόσβασης». Μερικά από τα ονόματα είναι κοινά για ξένους ή απελευθερωμένους πρώην σκλάβους, ενισχύοντας αυτή την ταύτιση. Γνωρίζαμε ότι τέτοιοι άνθρωποι εισήχθησαν στο αθηναϊκό εκπαιδευτικό σύστημα σε πολύ παλαιότερες και μεταγενέστερες περιόδους, αλλά αυτή είναι η πρώτη απόδειξη ότι αυτό συνέβη τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Ένα κενό χωρίζει τα ονόματα των μη πολιτών που περιλαμβάνονται στο κάτω μέρος του καταλόγου των εφήβων (NMS A.1956.368).
Σε αυτές τις προηγούμενες και μεταγενέστερες περιπτώσεις, οι μη πολίτες ορίζονται ξεκάθαρα ως δεύτερης κατηγορίας συμμετέχοντες, που χαρακτηρίζονται ως «αλλοδαποί» ή «δευτερεύοντες στρατολογημένοι». Αυτός ο κατάλογος είναι πιο διπλωματικός, υποδεικνύοντας τη διαφορά στο κοινωνικό status μόνο μέσω του διαστήματος στη στήλη. Μαζί με άλλα σημεία, όπως η χρήση πιο γνωστών μορφών ονομάτων και η παράλειψη των ονομάτων των πατέρων των εφήβων, η στήλη φαίνεται ότι επινοήθηκε για να στείλει ένα μήνυμα για κοινωνική ένταξη και ισότητα. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτό συνέβη σε μια περίοδο της αθηναϊκής ιστορίας όταν πλέον η κοινωνική ανισότητα ήταν μεγαλύτερη από ποτέ και αυξανόταν ραγδαία.
Μία από τις βασικές εξελίξεις στην Αθήνα κατά την Αυτοκρατορική περίοδο ήταν η ενσωμάτωση εκφράσεων πίστης και σεβασμού προς τον Ρωμαίο Αυτοκράτορα σε όλες τις πτυχές της δημόσιας ζωής, ιδιαίτερα στην εφηβεία. Αυτό φαίνεται από την αναφορά στον Καίσαρα (δηλαδή τον αυτοκράτορα Κλαύδιο) στην τελευταία γραμμή της επιγραφής, με μεγαλύτερα γράμματα από αυτά που χρησιμοποιούνται σε άλλα σημεία του κειμένου. Μέσα από αυτές τις λεπτομέρειες, η επιγραφή προσφέρει ένα πολύτιμο στιγμιότυπο της κοινωνιολογίας και της ιδεολογίας μιας ομάδας επίλεκτων Αθηναίων τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Για μια σχολιασμένη μετάφραση της επιγραφής, βλ. Attic Inscriptions in UK Collections.
Πηγή: National Museums of Scotland
Στήλη Αθηναίων εφήβων. Λεπτομέρεια: ο αμφορέας ελαίου στην κορυφή της στήλης (NMS A.1956.368).