Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία, 1200-30 π.Χ.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΛΑΝΤΖΟΣ - Οι Εκδόσεις Καπόν παρουσίασαν (2016) τη δεύτερη αναθεωρημένη και επαυξημένη έκδοση του βιβλίου του Δημήτρη Πλάντζου Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία (1200-30 π.Χ.). Η πρώτη έκδοση του βιβλίου (2011) είχε αποσπάσει ιδιαιτέρως επαινετικά σχόλια τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, τα οποία εστίαζαν στην προσπάθεια του συγγραφέα να μεταδώσει γνώση σε φοιτητές αλλά και στο ευρύ κοινό μέσα από μια πλούσια επισκόπηση της αρχαίας ελληνικής τέχνης, ένα βιβλίο που διαβάζεται, πράγματι, ευχάριστα από τον φιλομαθή αναγνώστη που ενδιαφέρεται για την αρχαιολογία και τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, χαρακτηριστικά τα οποία οφείλονται χωρίς αμφιβολία στη γνώση του αντικειμένου και στη μακρά διδακτική εμπειρία του καθηγητή Δημήτρη Πλάντζου. Η καλαίσθητη έκδοση – ακόμη ένα εξαίρετο δείγμα εργασίας των Εκδόσεων Καπόν – ολοκληρώνει το έργο με άρτιο τρόπο προσφέροντας μια ελκυστική εισαγωγή στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Παίρνοντας ως κέντρισμα όσα εισαγωγικά αναφέρει ο συγγραφέας σχετικά με την στοχοθεσία του ανά χείρας εγχειρίδιου, διακρίνουμε όντως έναν ευτυχή συνδυασμό ενδελεχούς μελέτης των αντικειμένων και μιας προσπάθειας, η οποία τελείται, να γίνουν αυτά κατανοητά, όχι μόνο ως «έργα τέχνης» αλλά ως πηγές ιστορικής και πολιτισμικής πληροφορίας. Ο μελετητής της κλασικής αρχαιότητας θα βρει χρήσιμα στοιχεία ορολογίας και μεθοδολογίας αλλά και κατευθύνσεις για περεταίρω έρευνα.

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου παρέχεται μια εισαγωγή στην γένεση της αρχαιολογικής επιστήμης, της μεθοδολογίας και των πηγών που χρησιμοποιεί, της κλασικής αρχαιολογίας ως επιστημονικού κλάδου των κλασικών σπουδών, με αντικείμενο μελέτης τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και του κλασικού αρχαιολόγου ως ιστορικού του πολιτισμού. Τόσο κειμενικά όσο και εικονογραφικά αναπτύσσεται το θέμα της «ανακάλυψης του κλασικού πολιτισμού» στη νεώτερη Ευρώπη και της πορείας που οδηγεί στην περίφημη «ελληνική αναβίωση», του αισθητικού ρεύματος, κυρίως στην αρχιτεκτονική, που επιδιώκει την προσομοίωση μορφολογικών στοιχείων της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας στον 18o και 19o αιώνα και εν τέλει την «οικειοποίηση» του κλασικού πολιτισμού από τον δυτικό πολιτισμό, διεργασία που οδήγησε στην εμφάνιση και την ανάπτυξη της κλασικής αρχαιολογίας ως επιστήμης· τον τρόπο με τον οποίο η συγκεκριμένη διεργασία γίνεται αντιληπτή και πως προσλαμβάνεται από το νεώτερο ελληνικό κράτος (έως τις μέρες μας). Το κεφάλαιο, μετά από συνοπτικές αλλά περιεκτικές αναφορές σε μεθοδολογικά ζητήματα της κλασικής αρχαιολογίας (ερευνητική μεθοδολογία, υλικό, εικονογραφία, τεχνοτροπία, τυπολογία, χρονολόγηση κλπ.) τις οποίες υποστηρίζουν ένθετα-αφιερώματα σε εμβληματικές μορφές της εν λόγω επιστήμης, ολοκληρώνεται με το μείζον ζήτημα της διαχείρισης του κλασικού πολιτισμού ως τμήμα της νεωτερικής ταυτότητας του ελληνικού κράτους.

Το κυρίως σώμα του βιβλίου – ένα πανόραμα της αρχαίας ελληνικής τέχνης – αρθρώνεται στα εξής κεφάλαια:

Στο 2o Κεφάλαιο (Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου - 1100-700 π.Χ.) περιγράφεται ο πολιτισμός από το τέλος του Μυκηναϊκού κόσμου μέχρι το τέλος της Γεωμετρικής περιόδου. Ανάμεσα στις θεματικές που θίγονται είναι η ρήξη και η συνέχεια με το μυκηναϊκό παρελθόν, τα ταφικά έθιμα, οι σημαντικότεροι οικισμοί (Νιχώρια, Λευκαντί), τα  κέντρα παραγωγής γεωμετρικών αγγείων, η αρχαιολογία των ομηρικών επών, η ειδωλοπλαστική, η μνημειακή και η οικιστική αρχιτεκτονική.

Στο 3o Κεφάλαιο (Αρχαϊκή Περίοδος - 700-480 π.Χ.), μετά από μια εισαγωγή στην πολιτειακή οργάνωση των οικισμών της περιόδου, γίνεται μια περισσότερο εκτενής αναφορά στη μικροτεχνία και την ειδωλοπλαστική, στην «ανατολίζουσα κεραμεική» και στον «δαιδαλικό ρυθμό» στην πλαστική, ενώ παρουσιάζονται με εύγλωττο και σαφή τρόπο οι απαρχές της μνημειακής ναοδομίας και η μορφολογία των ελληνικών ναών. Εδώ παρατίθενται συγκεντρωμένα χρήσιμα στοιχεία σχετικά με τις αναλογίες των κατόψεων και τη μορφολογία των δύο ρυθμών, δωρικού και ιωνικού, τα βασικά χαρακτηριστικά των ρυθμών κεραμεικής  (μελανόμορφου και ερυθρόμορφου) και των σχημάτων των αττικών αγγείων,  της γένεσης της μνημειακής πλαστικής (κούροι, κόρες και άλλους δευτερεύοντες τύπους πλαστικής) και των επιτύμβιων μνημείων. Το κεφάλαιο κλείνει με αναφορά στα ιερά και τη λατρεία καθώς και στη μεταλλοτεχνία και τη μικροτεχνία της περιόδου.

Το 4o Κεφάλαιο (Κλασική Περίοδος - 480-336 π.Χ.), αρχίζει με την εξέταση των αντιπροσωπευτικότερων έργων -κυρίως πλαστικών-  του αυστηρού ρυθμού σε συσχετισμό με τις κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις της περιόδου αμέσως μετά τα Μηδικά. Στη συνέχεια εξετάζονται τα μείζονα έργα της αρχιτεκτονικής και γλυπτικής της πεντηκονταετίας 450-400 π.Χ. (Ολυμπία, Ακρόπολη και Αγορά Αθήνας κλπ.), τα ταφικά και αναθηματικά ανάγλυφα, η μνημειακή ζωγραφική· ακολουθεί ο 4ος αιώνας και τα έργα σε αρχιτεκτονική, πλαστική, αγγειογραφία, η οικιστική αρχιτεκτονική (πολεοδομία),  η ζωγραφική, η μεταλλοτεχνία και η κοσμηματοτεχνία. Το κεφάλαιο κλείνει με μια σύντομη αναδρομή στη νομισματική και την κοροπλαστική.

Στο 5ο Κεφάλαιο (Ελληνιστική Περίοδος - 336-30 π.Χ.), το τελευταίο του βιβλίου, ο συγγραφέας πραγματεύεται τη μετάβαση από την παρηκμασμένη πόλη-κράτος στα μεγάλα ελληνιστικά βασίλεια και τη «πολιτιστική διάδραση» που συντελέστηκε από τη συνάντηση του ελληνικού με τους πολιτισμούς της Ανατολής. Εδώ η συζήτηση εστιάζεται στην αλλαγή στον τρόπο σκέψης που επιφέρει αυτή η πολιτισμική συνάντηση και πως αυτή σαρκώνεται στην αρχιτεκτονική, στην πολεοδομία και άλλες μορφές τέχνης , με έμφαση στη μνημειακότητα μέσα από αντιπροσωπευτικά έργα της εποχής, στην εμφάνιση της προσωπογραφίας, καθώς και στην ρωμαϊκή «μετάφραση» της ελληνικής πλαστικής. Ξεχωριστή θέση κατέχει – στο κλείσιμο αυτού του εξαίρετου βιβλίου – η μνημειακή ζωγραφική και τα ψηφιδωτά, η σκηνογραφία και η τοπιογραφία, η εξέλιξη των επιστημών, η κεραμική και μικροτεχνία και οι διακοσμητικές τέχνες, με τη νομισματική και την σφραγιδογλυφία.

Το βιβλίο, με την καλαίσθητη έκδοση αλλά και με την αρμονική ανάπτυξη των θεματικών του, αποτελεί ένα ευχάριστο ανάγνωσμα και ένα ιδιαιτέρως χρήσιμο εγχειρίδιο όχι μόνο για τους σπουδαστές και μελετητές της κλασικής αρχαιολογίας αλλά και για κάθε φιλομαθή και φιλάρχαιο αναγνώστη.

* Ο Δημήτρης Πλάντζος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.